Δεν είναι λίγοι αυτοί που λατρεύουν τα παιχνίδια με λέξεις και τους γρίφους και περνούν ώρες με τέτοιου είδους «σπαζοκεφαλιές» που για πολλούς μοιάζουν μαρτύριο, αλλά για τους ίδιους χαλαρωτική διασκέδαση. Ωστόσο λίγοι ίσως είναι αυτοί οι οποίοι γνωρίζουν πως το πιο διάσημο και δημοφιλές από αυτά τα παιχνίδια, το σταυρόλεξο, έχει κάνει την εμφάνισή του σχετικά πρόσφατα στις ζωές μας.

Ήταν μόλις 21 Δεκεμβρίου του 1913, όταν ο Arthur Wynne, δημοσιογράφος από το Λίβερπουλ, δημιούργησε το πρώτο «σύγχρονο» σταυρόλεξο, για να γεμίσει το ψυχαγωγικό ένθετο της Κυριακάτικης έκδοσης της εφημερίδας «New York World» στην οποία εργαζόταν ως συντάκτης. Εκμεταλλευόμενος τη νέα τεχνολογία που του έδινε τη δυνατότητα να τυπώνει κενά πλέγματα με χαμηλό κόστος, δημιούργησε ένα πλέγμα σε σχήμα ρόμβου με 32 κενά τετραγωνάκια, τα οποία θα συμπληρώνονταν με τη βοήθεια συγκεκριμένων στοιχείων που δίνονταν στους αναγνώστες. Το πρώτο αυτό σταυρόλεξο, το οποίο ονόμασε “Word-Cross”, έμοιαζε αρκετά σε μορφή στο σταυρόλεξο που γνωρίζουμε σήμερα, ωστόσο είχε κάποιες διαφορές. Για παράδειγμα, δεν διέθετε μαύρα τετράγωνα, αλλά και η «θέση» των στοιχείων δεν δινόταν με την ένδειξη «2 οριζόντια ή «2 κάθετα», αλλά με συνδυασμούς αριθμών, όπως «2-3», όπου η απάντηση πρέπει να γραφτεί στα τετραγωνάκια ανάμεσα στο 2 και στο 3. Ήδη από την επόμενη μέρα κυκλοφορίας της εφημερίδας, οι αναγνώστες άρχισαν να ζητούν επιτακτικά νέα τέτοια παζλ λέξεων και η αρχή της σταυρολεξομανίας ήταν γεγονός.

Ιδού και το εν λόγω σταυρόλεξο για όποιον θέλει να το λύσει!

ΠΡΟΔΡΟΜΟΙ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΛΕΞΟΥ

Για να είμαστε δίκαιοι, το σταυρόλεξο δεν εμφανίστηκε ως παρθενογένεση. Παιχνίδια με λέξεις υπήρχαν από την αρχαιότητα, τα οποία ήταν κυρίως σε μορφή ακροστιχίδας, «τετραγώνων λέξεων» και γρίφων. Το πρώτο πλέγμα λέξεων το βρίσκουμε σε ιερογλυφική γραφή στον τάφο του Φαραώ Ραμσή IV (περ. 1000 π.Χ.). Πολύ γνωστό είναι επίσης το “Sator Square”, το πρώτο «τετράγωνο λέξεων» το οποίο ανακαλύφθηκε στα ερείπια της Πομπηίας, το οποίο αποτελείται από πέντε λέξεις “Sator Apero Tenet Opera Rotas” («Ο αγρότης Άπερο δουλεύει το άροτρο») τοποθετημένες συμμετρικά σε ένα τετράγωνο 5×5 έτσι ώστε να διαβάζονται από κάθε κατεύθυνση. Οι αρχαίοι Ρωμαίοι λάτρευαν τα παζλ λέξεων και δημιουργούσαν πολλές φράσεις σε καρκινική γραφή. Παρόμοια διάθεση βλέπουμε και στους Βυζαντινούς με τη χρήση διάφορων αντίστοιχων καρκινικών φράσεων, με την πιο γνωστή, το «Νίψον ανομήματα μη μόναν όψιν» να βρίσκεται στην Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη. Κατά τον Μεσαίωνα στο Sator Square και σε αντίστοιχες συμμετρικές φράσεις αποδόθηκαν μαγικές ιδιότητες και χρησιμοποιούνταν ως γούρια και θεραπευτικά μέσα.

Επίσης τον 10^ο αιώνα, κυκλοφόρησε το Exeter Book ένα χειρόγραφο σε Παλαιο-Αγγλική γλώσσα, που, πέρα από άλλα, περιελάμβανε περίπου 100 γρίφους σε μορφή ποίηματος. Τον 19^ο αιώνα τα παιχνίδια με λέξεις ήταν πολύ δημοφιλή στη Βικτωριανή Αγγλία και αρκετοί είναι αυτοί που ισχυρίζονται πως ήδη από τότε είχε αρχίσει να χαράζεται ο δρόμος για το σύγχρονο σταυρόλεξο. Λέγεται πως η Βασίλισσα Βικτώρια δημιούργησε το “Windsor Enigma”, όπου ζητά από τους υπηκόους της να απαντήσουν στις ερωτήσεις με την προϋπόθεση ότι θα σχηματίζεται σε ακροστιχίδα με τα αρχικά γράμματα μια πόλη της Αγγλίας και με τα τελικά γράμματα (από κάτω προς τα πάνω), ο λόγος για τον οποίο είναι γνωστή αυτή η πόλη.

Τον Σεπτέμβριο του 1890 σε ένα περιοδικό του Μιλάνου, o Giuseppe Airoldi, δίνοντας τον τίτλο «Για να περάσει η ώρα», κυκλοφόρησε ένα σταυρόλεξο μικρών διαστάσεων, ωστόσο όπως είδαμε δε θεωρήθηκε αυτό το πρώτο σταυρόλεξο στον σύγχρονο κόσμο, αλλά το σταυρόλεξο του Arthur Wynne.

ΣΤΑΥΡΟΛΕΞΟΜΑΝΙΑ!

Τη δεκαετία του 1920 η σταυρολεξομανία εξαπλώθηκε και στην Ευρώπη και από το 1930 άρχισε να διαδίδεται έντονα και στην Ελλάδα. Οι Richard Simon και Max Schuster ήταν οι πρώτοι που το 1924 εξέδωσαν βιβλίο με σταυρόλεξα, καθώς παρατήρησαν πως έλειπε από την αγορά. Μάλιστα το πουλούσαν μαζί με ένα μολύβι, έτσι ώστε να διευκολύνουν τους αγοραστές. Ωστόσο, δεν έβαλαν το όνομα του εκδοτικού τους οίκου στα λίγα – 3.600 – αντίτυπα που τύπωσαν, καθώς είχαν ενδοιασμούς για την επιτυχία της έκδοσης. Η πραγματικότητα τους διέψευσε. Το βιβλίο έκανε τεράστια επιτυχία και εκατομμύρια αντίτυπα πουλήθηκαν στη συνέχεια. Στα τρένα πλέον τοποθετούσαν λεξικά για να ικανοποιούν τους λάτρεις των σταυρόλεξων που αυξάνονταν ραγδαία.

Η τρέλα του σταυρόλεξου δεν άργησε να έχει και επικριτές. Οι Times του Λονδίνου καυτηρίασαν την κατάσταση σε ένα ρεπορτάζ με τίτλο «Μια σκλαβωμένη Αμερική». Οι βιβλιοθηκάριοι, επίσης, παραπονιόντουσαν πως οι φανατικοί των σταυρολέξων κατέκλυζαν τις βιβλιοθήκες, ζητώντας εγκυκλοπαίδειες και λεξικά για να βρουν τις απαντήσεις που θέλουν, και εμπόδιζαν τους «κανονικούς» αναγνώστες και σπουδαστές των βιβλιοθηκών.

Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο τα σταυρόλεξα απέκτησαν νέο ρόλο: να «ξεφεύγει» ο κόσμος από τις συμφορές που διάβαζε στα υπόλοιπα νέα. Τότε ήταν που και οι New York Times εξέδωσαν το πρώτο τους σταυρόλεξο και έγιναν η τευλευταία μεγάλη εφημερίδα που το έκανε. Μάλιστα, τότε πολλοί άγγλοι σταυρολεξάδες χρησιμοποιήθηκαν από τις συμμαχικές υπηρεσίες αντικατασκοπίας για να σπάνε τους κώδικες των ναζί.

Σήμερα τα σταυρόλεξα υπάρχουν παντού. Μελέτη από το Ιατρικό κολλέγιο Άλμπερτ Αϊνστάιν στη Νέα Υόρκη αναφέρει πως οι ηλικιωμένοι που λύνουν σταυρόλεξα μειώνουν τον κίνδυνο άνοιας κατα πολύ. Η ιδιαιτερότητα του σταυρόλεξου έγκειται στο γεγονός ότι συνδυάζει δύο τύπους παιχνιδιών με λέξεις, τους γρίφους και τα «τετράγωνα λέξεων». Επομένως, τα σταυρόλεξα «εξαναγκάζουν» το μυαλό να λύσει ταυρόχρονα δύο τέτοια προβήματα, συνδυάζοντας την οπτικο-χωρική ικανότητα του μυαλού με τη λογική ικανότητα. Δεν είναι τυχαίο που μοντέλα τεχνητής νοημοσύνης δεν έχουν καταφέρει ακόμα να είναι καλύτερα από τον καλύτερο λύτη σταυρολέξων. Επομένως, τα σταυρόλεξα μας μορφώνουν, βοηθούν την υγεία μας και πάνω απ’ όλα μας διασκεδάζουν, οπότε είναι ένα χόμπι που σίγουρα πρέπει να το εκτίμησουμε περισσότερο!

Α.Π.

Πηγές:

• https://www.theparisreview.org/blog/2020/03/23/a-brief-history-of-word-games/
• https://www.csmonitor.com/Technology/2013/1222/How-crossword-inventor-Arthur-Wynne-designed-his-first-puzzle
• https://www.smithsonianmag.com/arts-culture/crossword-became-american-pastime-180973558/