Φθινόπωρο του 1843. Η σκοτσέζα καλλιτέχνης, Margaret Gillies, ζωγραφίζει το πορτρέτο ενός νέου ανερχόμενου συγγραφέα, ο οποίος αγωνίζεται εκείνη την περίοδο να τα βγάλει πέρα οικονομικά, αλλά και ψυχολογικά. Τα βιβλία του «American Note» και «Martin Chuzzlewit» δεν έτυχαν της καλύτερης υποδοχής και οι εκδότες του, έχοντας χάσει την εμπιστοσύνη τους σε αυτόν, δέχτηκαν να εκδόσουν το νέο του βιβλίο με τίτλο «Χριστουγεννιάτικη Ιστορία», μόνο υπό τον όρο να πληρώσει ο ίδιος ένα μεγάλο μέρος του κόστους της έκδοσης. Αυτός ο νέος συγγραφέας, ο γεμάτος αγωνία για τον αν θα μπορέσει να στηρίξει την οικογένειά του και φόβο ότι θα ξαναζήσει τη φτώχεια των παιδικών του χρόνων, δεν ήταν άλλος από τον Charles Dickens. Εκείνη την εποχή δεν γνώριζε ακόμα πως η «Χριστουγεννιάτικη Ιστορία» του  θα είχε τόση μεγάλη επιτυχία και πως η ζωή του πολύ σύντομα θα άλλαζε για πάντα.

Πράγματι, στα 31 του χρόνια ο Charles Dickens φαίνεται πως πόζαρε 6 με 7 φορές μπροστά στην καλλιτέχνιδα Margaret Gillies για τη δημιουργία ενός πορτρέτου που θα κοσμούσε το εξώφυλλο του βιβλίου «A New Spirit of the Age», ένα βιβλίο γραμμένο από ανώνυμους συγγραφείς για την προώθηση δράσεων υπερ της ισότητας. Έναν χρόνο αργότερα, το 1844, το πορτρέτο εκτέθηκε στη Royal Academy στο Λονδίνο μαζί με έργα πολλών καλλιτεχνών. Τότε ήταν που η ποιήτρια Elizabeth Barrett Browning αναφερόμενη στο εικονιζόμενο πρόσωπο του έργου σχολίασε πως «έχει τη σκόνη και τη λάσπη της ανθρωπότητας, παρά την αετίσια ματιά». Αυτή ήταν και η τελευταία φορά που το πορτρέτο εθάθη σε δημόσιο χώρο και οι γενιές που ακολούθησαν γνώριζαν την ύπαρξη του μόνο από το χαρακτικό που δημιουργήθηκε βασισμένο στο πρωτότυπο έργο.

Μάλιστα στα μέσα της δεκαετίας του 1880, όταν ο συγγραφέας Frederick George Kitton –που έγραφε τότε τη βιογραφία του Dickens– ρώτησε την Margaret Gillies αν γνώριζε πού βρίσκεται το πορτρέτο αυτό που είχε ζωγραφίσει, εκείνη απάντησε πως «το είχε χάσει από τα μάτια της». Και πράγματι για περίπου 133 χρόνια η τύχη του θα παρέμενε άγνωστη, όπως άγνωστη ήταν και η καλλιτεχική αξία της ίδιας της δημιουργού του για αρκετά χρόνια.

Ποια ήταν λοιπόν η Margaret Gillies;

Η Margaret Gillies γεννήθηκε το 1803 στο Λονδίνο, αλλά μετά τον θάνατο της μητέρας της ο πατέρας της την έστειλε μαζί με την αδερφή της στο Εδιμβούργο σε ηλικία μόλις 8 χρονών. Εκεί με τη βοήθεια του θείου της έλαβε την απαραίτητη εκπαίδευση και το καλλιτεχνικό της ταλέντο αναγνωρίστηκε πολύ σύντομα. Τη δεκαετία του 1820 μαθήτευσε δίπλα στον σκοτσέζο μινιατουρίστα, Frederick Cruickshank, ενώ στις αρχές του 1850 βρέθηκε στο Παρίσι, όπου γνώρισε και συναναστράφηκε σημαντικές προσωπικότητες της τέχνης και των γραμμάτων.

Στις αρχές του 1820 είχε ήδη γνωρίσει τον Thomas Southwood Smith που «ευτυχώς» για την Gillies, ήταν ήδη παντρεμένος –αν και σε διάσταση από την γυναίκα του- κι έτσι δεν χρειαζόταν να τον παντρευτεί για να ζει μαζί του. Η ίδια υπέρμαχος των δικαιωμάτων των γυναικών, ειδικότερα του δικαιώματος για πολιτική ψήφο, δεν επιθυμούσε να παντρευτεί και να χάσει έστω και τα λίγα δικαιώματα που της παρείχε αυτή της η ανεξαρτησία, όπως γράφει και η βιογράφος Lucinda Hawksley. Μαζί με τον Southwood Smith βοηθούσαν όσους υπέφεραν και αναζητούσαν ομοϊδεάτες για να τους στηρίξουν στις διάφορες καμπάνιες τους υπερ των φτωχών.

Μέσα από τη γνωριμία του και τη φιλία του με τον Southwood Smith, ο Dickens φαίνεται πως εμπνεύστηκε να γράψει την «Χριστουγεννιάτικη Ιστορία» στην οποία τονίζει την ανάγκη που υπάρχει οι πλούσιοι να φροντίσουν τους φτωχούς. Μάλιστα σε κάποιο σημείο, ο Scrooge –ο χαρακτήρας του βιβλίου- μεταφέρεται στα ανθρακορυχεία της Κορνουάλης για να δει με τα ίδια του τα μάτια τις άσχημες συνθήκες εργασίας εκεί. Ο Dickens πιθανότατα να τα άκουσε όλα αυτά από την Gillies που είχε ταξιδέψει να δει σε τι συνθήκες εργάζονταν παιδιά και γυναίκες στα ανθρακορυχεία και να ενσωμάτωσε αυτές τις ιστορίες στο βιβλίο του. Όπως αναφέρει και η Lucinda Hawksley, το έντονο βλέμμα του Dickens στο πορτρέτο που του έφτιαξε η Gillies δείνει την εντύπωση στον θεατή πως οι δύο τους έκαναν πολλές και ένθερμες συζητήσεις.

Η “επιστροφή” στο Λονδίνο

Το 2017 σε πλειστηριασμό στο Pietermaritzburg της Νότιας Αφρικής, ένας συλλέκτης αγόρασε ένα «χαρτοκούτι με μπιχλιμπίδια» στην τιμή των 27 λιρών. Στο κουτί υπήρχε ένας μεταλικός αστακός, ένα παλιό μαγνητόφωνο, μια πλάκα ορείχαλκου και ένα μικρό πορτρέτο, καλυμμένο με μούχλα που δύσκολα φαινόταν το πρόσωπο. Αφού πούλησε την κορνίζα του πορτρέτου και καθώς ετοιμαζόταν να πετάξει το υπόλοιπο παρατήρησε πως ο εικονιζόμενος κάτι του θύμιζε. Έπειτα από έρευνα που έκανε, επικοινώνησε με τον έμπορο τέχνης Philip Mould και του ανέφερε πως ίσως έχει βρει το «χαμένο πορτρέτο» του Dickens. Το έργο έφτασε στην Γκαλερί Philip Mould & Co στο Λονδίνο όπου κι επιβεβαιώθηκε η γνησιότητά του.

Μετά την αποκάλυψη το Charles Dickens Museum οργάνωσε εκστρατεία για συγκέντρωση χρημάτων, έτσι ώστε να αγοράσει το έργο. Η εκστρατεία στέφθηκε με επιτυχία καθώς συγκεντρώθηκαν 180.000 αγγλικες λίρες. Το πορτρέτο επομένως αγοράστηκε από το Μουσείο, το οποίο στεγάζεται στο αρχοντικό του Bloomsbury στην Doughty Street, όπου ο Dickens είχε μετακομίσει με την οικογένειά του το 1837. Τον Οκτώβριο του 2019, αυτό το σπάνιο πορτρέτο του αγαπημένου συγγραφέα εκτέθηκε και πάλι δημόσια στο κοινό, έπειτα από πολλά χρόνια «απουσίας».

Το πώς έφτασε το πορτρέτο στην Νότια Αφρική είναι άγωστο. Νέες έρευνες αναφέρουν πως αυτό ίσως έγινε μέσω των κουνιάδων της θετής κόρης της Gillies, οι οποίοι μετανάστευσαν στην Νότια Αφρική τη δεκαετία του 1860. Ωστόσο πολλά από αυτό το ταξίδι του πορτρέτου παραμένουν μυστήριο που ίσως να μη λυθεί και ποτέ.

Η σημασία αυτού του πορτρέτου δεν έγγυται μόνο στο γεγονός ότι απεικονίζει τον συγγραφέα σε μια πολύ νεαρή ηλικία που διαφέρει πολύ από την γνωστή εικόνα του με το μούσι και τα αραιά μαλλιά. Όπως αναφέρει ο έμπορος τέχνης Philip Mould, «Το να έχουμε ένα πορτρέτο του Dickens από εκείνη την συγκεκριμένη περίοδο, όπου η καριέρα του ήταν στην κόψη του ξυραφιού είναι συναρπαστικό. Το μέλλον του ήταν αβέβαιο… Η Gillies φαίνεται πως κατάφερε να αποτυπώσει και την ευαλωτότητα και την αυτοπεποίθησή του».

Ο Charles Dickens πέθανε μόλις στα 58 του χρόνια το 1870, ενώ η Margaret Gillies το 1887, λίγο πριν τα 84 της γενέθλια. Τώρα περισσότερο από 130 χρόνια μετά τον θάνατό της, επιστρεφει στην επικαιρότητα και το «χαμένο πορτρέτο» της επιστρέφει σπίτι του.

Α.Π.

Πηγές:

• http://www.bbc.com/culture/story/20191220-the-lost-portrait-of-charles-dickens
• https://www.theguardian.com/books/2018/nov/21/lost-portrait-charles-dickens-turns-up-auction-south-africa-margaret-gillies