Η ψυχολογία του performer είναι ένα ανερχόμενο πεδίο έρευνας και μόνο τα τελευταία έτη έχει αρχίσει να δίνεται μία περισσότερο επιστημονική προσέγγιση όσον αφορά στο θέμα. Ο τομέας αυτής της επιστημονικής έρευνας μελετά τη σχέση της μουσικής με την ανθρώπινη αντίληψη, μελετά την αισθητική, ερευνά τα ψυχολογικά και βιολογικά αίτια τα οποία επηρεάζουν τον performer κατά την επιτέλεση, ασχολείται με το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο ζει και δρα ο μουσικός και προτείνει πιθανές λύσεις όσον αφορά στο άγχος του performer και την καταπολέμηση του όσο αυτό είναι εφικτό.

Η κριτική που δέχεται ο performer, η κατασκευασμένη αντίληψη περί της σωστής και αποδεκτής ερμηνείας, o περφεξιονισμός (perfectionism) που επιβάλλει η μουσική βιομηχανία, οι απαιτήσεις των εκπαιδευτικών μουσικών ιδρυμάτων, το οικογενειακό περιβάλλον, τα πρότυπα λανθασμένα ή μη των μουσικών όσο και των εκπαιδευτικών είναι όλοι παράγοντες που παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του νέου performer, ο οποίος καλείται να διαχειριστεί τόσο την μουσική παρακαταθήκη όσο και τον εαυτό του κατά την επιτέλεση.

Music-what a noble art, what a terrible profession

Hector Berlioz

Η φαινομενολογία του άγχους εντοπίζεται στις πιθανές αντιδράσεις σωματικά και ψυχικά, του υποκειμένου/μουσικού ο οποίος καλείται να φέρει εις πέρας μία επιτέλεση. Πιο συγκεκριμένα, περιλαμβάνει προσωπικές σκέψεις θετικού ή αρνητικού περιεχομένου, συμπτώματα άγχους τα οποία γίνονται εμφανή σωματικά πριν την εμφάνιση στη σκηνή. Ακόμα και μεγάλοι μουσουργοί ή ερμηνευτές στην εποχή τους εμφάνιζαν συμπτώματα σε μεγάλο βαθμό τα οποία επηρέαζαν τις εμφανίσεις τους στο κοινό και τα οποία ήταν καθοριστικά για την ερμηνεία των έργων τους ή ακόμα και καταστροφικά. Παραδείγματα όπως αυτά των: Frederic Chopin, Maria Callas, Luciano Pavaroti, Leopold Godowsky, Vladimir Horowitz



Περί Ερμηνείας

All the world’s a stage,

And all the men and women merely players…

  William Shakespeare

Προκειμένου να μιλήσει κανείς για ερμηνεία πρέπει να εξασφαλίσει την ύπαρξη ενός μουσικού οργάνου, συνόλου, φωνής και οποιουδήποτε άλλου μουσικού μέσου είναι αναγκαίο προς την διεκπεραίωση μιας επιτέλεσης.

Αν υποθέσουμε ότι ξεπερνάμε το εμπόδιο του «υλικού» και απτού μουσικού οργάνου, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι «ερμηνεία» είναι τελικά μια αντίληψη περισσότερο ενδόμυχη και υποκειμενική, με υποκειμενικά standards απόδοσης των μουσικών έργων και επηρεαζόμενη από τα expectations του κοινού, της βιομηχανίας, του κέρδους, της προκαθορισμένης προβολής, του οικογενειακού περιβάλλοντος του ερμηνευτή, της σχολής η οποία προστάζει μια συγκεκριμένη ερμηνευτική προσπάθεια, του υποκειμενικού ταλέντου και πολλών άλλων παραγόντων.

Σύμφωνα με την άποψη που διατυπώνει ο Λέβινσον, « η ταυτότητα μιας εκτέλεσης είναι περισσότερο ζήτημα του πώς αντιλαμβάνεται ο εκτελεστής αυτό που κάνει, παρά του τι έργο αποτελεί αιτιακά την πηγή μιας παρτιτούρας ή της μνήμης που καθοδηγεί άμεσα τον εκτελεστή στην παραγωγή του κατάλληλου ηχητικού συμβάντος» (Lydia Goehr, 2005:127).

Οι ψυχολογικοί παράγοντες που εκφράζονται μέσω συγκεκριμένων χαρακτηριστικών και διαμορφώνουν το άγχος του επιτελεστή αναγνωρίζονται με τους εξής όρους: stage fright, occupational stress, social phobia, neuroticism, introversion, negative affectivity, behavioral inhibition, low self-esteem, perfectionism, narcissism, shame.

Ο φόβος σκηνής είναι ένα σύνηθες φαινόμενο κατά το οποίο ο ερμηνευτής αισθάνεται άβολα να αντιμετωπίσει το κοινό που είναι συγκεντρωμένο πάνω του. Το «τρακ» (stage fright) μπορεί να συνδέεται και με την κοινωνική φοβία (social phobia). Σημαντικό ρόλο στο φόβο σκηνής παίζει και ο χρόνος που έχει περάσει από την προηγούμενη εμφάνιση του ερμηνευτή μπροστά σε κοινό.

Το εργασιακό στρες (occupational stress), σχετίζεται με την κατάσταση κατά την οποία ο performer νιώθει ανεπαρκής ως προς τις γνώσεις του στο χώρο του αντικειμένου που μελετά και ίσως και να βιώνει μια αίσθηση ανεπαρκούς προετοιμασίας σχετικά με την επιτέλεση που καλείται να διεκπεραιώσει.

 Ο νευρωτισμός, μπορεί να περιλαμβάνει εναλλαγή συναισθημάτων, αίσθημα θλίψης, αίσθημα ενοχής τα οποία μπορεί να συνδέονται και με το αίσθημα της ντροπής

Τα αρνητικά συναισθήματα συνδέονται με τη χαμηλή αυτοπεποίθηση. Οι παράγοντες που αναφέρθηκαν έχουν σαφώς βαθύτερες ρίζες από μια απλή φαινομενολογία που αφορά σε σωματικά συμπτώματα.



Θεωρίες

Η ψυχαναλυτική θεωρία

Το υποσυνείδητο, τα κίνητρα, η ανθρώπινη συμπεριφορά, τα συμπτώματα σωματικά και ψυχικά, η εσωτερική πάλη ανάμεσα στον εαυτό και το κοινωνικό σύνολο, οι εμπειρίες της παιδικής ηλικίας και τελικά η ανάγκη για αυτονόμηση και διαχείριση όλων των παραπάνω έγιναν για πρώτη φορά αντικείμενο μελέτης από την ψυχαναλυτική θεωρία με βασικό εκφραστή τον Sigmund Freud (1926).     

Η γνωστική θεωρία

Σύμφωνα με την γνωστική θεωρία οι παράγοντες που συντελούν στο άγχος της επιτέλεσης είναι το catastrophizing, threatened self-esteem, panic disorder, preoccupation with danger και το βάρος που φέρει το schema (σχήμα): ‘cognitive triad = self, world, future’. Ο παράγοντας vulnerability παίζει επίσης σημαντικό ρόλο στην ψυχολογία του performer όπως αναφέρει και η γνωστική θεωρία ανάμεσα σε άλλες θεωρίες.

Η σχεσιακή θεωρία

Η θεωρία περί attachment models δηλαδή τους δεσμούς τους οποίους δημιουργεί το άτομο από μικρή ηλικία εξετάζει τους παράγοντες που επηρεάζουν τις μετέπειτα σχέσεις του σε κάθε επίπεδο, προσωπικό, κοινωνικό, επαγγελματικό και τους χωρίζει σε διάφορες κατηγορίες ανάλογα με τις συμπεριφορές του ατόμου, π.χ. αποστασιοποιημένες, πολύ κοντινές κ.ά.. Το μοντέλο αυτής της θεωρίας εντοπίζει αίτια τύπου: behavioral –negative inhibition, fear of negative evaluation, high vulnerability, performance anxiety στην περίπτωση του μουσικού-ερμηνευτή καθώς συνδέονται άμεσα με τα πρότυπα και τις σχέσεις τις οποίες έχει αναπτύξει το υποκείμενο από μικρή ηλικία.

Ο ερμηνευτής μπορεί να οδηγηθεί σε προσπάθεια αντιμετώπισης του άγχους βάσει φαρμάκων όπως Xanax, Aropax και beta-blockers, false-self formation, pathological accommodation ή να βιώσει: painful somatic responses, chronic suicidality, τα οποία είναι και τα πιο επικίνδυνα για τον performer.

Ψυχοφυσιολογία και νευροχημική θεωρία

Η θεωρία αυτή βασίζεται στην φυσιολογία του ανθρώπου. Ανάλογα με τις επιρροές από το εξωτερικό περιβάλλον το άτομο βιώνει σωματικά συμπτώματα που αντιστοιχούν στις δονήσεις που δέχεται.

Οι βιολογικοί παράγοντες αφορούν στις ουσίες που εκκρίνονται από τον ανθρώπινο εγκέφαλο όπως αδρεναλίνη, σεροτονίνη, νοραδρεναλίνη κι άλλες οι οποίες επηρεάζουν το ανθρώπινο σώμα και το νευρικό σύστημα. Η αμυγδαλή (amygdala) είναι το σημείο του εγκεφάλου στο οποίο συντελούνται οι ενέργειες αυτές και σε περιπτώσεις αυξημένης λειτουργίας της μπορεί να προκληθούν συμπτώματα όπως διαφοροποίηση του καρδιακού ρυθμού, έκκριση κορτιζόλης τα οποία συνδέονται με καταστάσεις όπως αναφέρθηκαν παραπάνω σε προηγούμενες θεωρίες τύπου behavioral inhibition, insecure attachment, vulnerability σχετικές με το άγχος της επιτέλεσης.

Η εικόνα του performer  προς τα έξω – ο φόβος της κριτικής              

Η εικόνα που δίνει ο performer ή ακόμα και ένας ομιλητής μπροστά σε κοινό είναι ένα από τα ζητήματα που απασχολεί καθώς το άγχος και οι απαιτήσεις μιας δημόσιας εμφάνισης μπορούν να ενισχύσουν αρνητικές σκέψεις πριν την εμφάνιση σύμφωνα με τις οποίες το υποκείμενο νιώθει ότι το παρατηρούν, ότι δεν γνωρίζει εάν η εικόνα που θέλει το ίδιο το υποκείμενο να περάσει προς τα έξω είναι και η εικόνα που τελικά περνάει και δημιουργείται στο μυαλό των θεατών, μπορεί επίσης να νιώθει φόβο ή απειλή, ντροπή, αίσθημα κατωτερότητας ακόμα και αίσθημα γελοιοποίησης.

Τακτικές αντιμετώπισης του άγχους της επιτέλεσης

Διάφορες μέθοδοι αντιμετώπισης είναι οι εξής: exposure (έκθεση), πιο συγκεκριμένα, το να εξασκηθεί το υποκείμενο σε κοινό, το να μάθει το υποκείμενο να εξασκείται με το νου πριν την επιτέλεση, το να αναπτύξει pre-performance routines, δηλαδή τεχνικές καθημερινής πρακτικής σχετικά με την ώρα που θα ακολουθήσει τη συγκεκριμένη μέρα η επιτέλεση (Κenny, 2011), το να επικεντρωθεί και να επιδοθεί στο στόχο της επιτέλεσης δημιουργικά αντιμετωπίζοντας την επιτέλεση ως μια νέα εκδοχή την οποία δημιουργεί τη στιγμή εκείνη, το να έχει συμπληρώσει ικανοποιητικό αριθμό ωρών ξεκούρασης τέτοιο ώστε να ευνοηθεί η διανόησή του και η διαύγειά του κατά την ώρα της επιτέλεσης, το να έχει αναπτύξει και ακολουθήσει συγκεκριμένη διατροφική συνήθεια και συγκεκριμένη τύπου άθληση ή Alexander technique κ.ά.

Φαρμακευτική αγωγή

Πιο ειδικά, τα συνήθη φαρμακευτικά σκευάσματα που χρησιμοποιούνται είναι τα εξής: beta-blockers,antidepressants, tranquilizers, sedatives, muscle relaxants.

Άλλες θεραπείες

Επόμενες θεραπείες είναι βασισμένες στα εξής: ψυχαναλυτικό και ψυχοδυναμικό μοντέλο, multimodal therapies, emotion-based therapies, performance-based approaches, cognitive-behavioral model κ.ά., σύμφωνα με την Dianna T. Kenny (2011).



Επίλογος        

Το ζήτημα του άγχους του performer παραμένει, παρά τις θεωρίες και τους τρόπους αντιμετώπισής του που έχουν μελετηθεί και διατυπωθεί έως σήμερα. Δεν μπορεί κάποιος να ισχυριστεί ότι υπάρχει κάποια μορφή αντιμετώπισης του άγχους της επιτέλεσης η οποία θα ισχύει για όλους τους performers. Συμπερασματικά, η διαπαιδαγώγηση, η σωστή χρήση των μεθόδων και ειδικά της φαρμακευτικής αγωγής και η εξάσκηση είναι σίγουρα κάποιοι πρώτοι τρόποι αντιμετώπισης του άγχους του επιτελεστή. Το ανερχόμενο αυτό πεδίο μελέτης αποτελεί πέρα από ένα νέο επιστημονικό πεδίο και το σημείο συνάντησης πολλαπλών επιστημών οι οποίες σε συνδυασμό μεταξύ τους και μέσα στα επόμενα χρόνια θα είναι σε θέση να προτείνουν περισσότερο καταρτισμένη γνώση και πρόληψη σχετικά με το φαινόμενο του performance anxiety.



Ευγενία Αθανασοπούλου |Πιανίστα,
Υποψ.διδάκτ./Ιόνιο Πανεπιστήμιο Τομέας Σύνθεσης και Οπτικοακουστικών Τεχνών

Βιβλιογραφία

• Dianna T. Kenny, ‘The Psychology of Music Performance Anxiety’, Oxford University Press, 2011,
• Heinrich Neuhaus «Η Πιανιστική Τέχνη» Εκδ., ΝΑΣΟΣ/EDNA intertranspublishers, 1969, 1992
• Lydia Goehr ‘The Imaginary Museum of Musical Works’, Εκδ. ΕΚΚΡΕΜΕΣ, 2005
• Aaron T. Beck and Gary Emery, ‘Anxiety Disorders and Phobias’, BASIC BOOKS publications, 2005