Η θρησκευτική παράδοση του Candomblé

         «Και είδα το Σαλβαδόρ, το Σαλβαδόρ ντα Μπαΐα ντε Τόδος ος Σάντος, τη “μαύρη Ρώμη” και τις τριακόσιες εξήντα πέντε εκκλησίες του που ξεπροβάλλουν στη γραμμή των λόφων ή αράζουν στην ακρογιαλιά, τόποι λατρείας των θεών του αφρικανικού πανθέου».

Καζαουμπόν, Umberto Eco, “Το εκκρεμές του Φουκώ” σελ.256

Το Candomblé είναι μια Αφρο-Αμερικανική θρησκεία, η οποία αποτελεί ίσως τη σημαντικότερη θρησκευτική παράδοση που αναπτύχθηκε και υπάρχει εδώ και αρκετούς αιώνες στην περιοχή της Βραζιλίας και πιο συγκεκριμένα στην περιοχή της Bahia. Χαρακτηρίζεται από έντονο συγκρητισμό, καθώς συνδυάζει αφρικανικές τελετουργίες και πεποιθήσεις με στοιχεία του Καθολικισμού, γεγονός που προσδίδει στη συγκεκριμένη παράδοση ένα μεγάλο βαθμό πολυπλοκότητας όσον αφορά τη δομή και την κοσμοθεωρία της.

Οι απαρχές του Candomblé εντοπίζονται ήδη από τα πρώτα χρόνια δουλείας (τέλη 16^ου – αρχές 17^ου αιώνα), ενώ από το 1822 άρχισαν να δημιουργούνται οργανωμένα αφρικανικά θρησκευτικά κέντρα (terreiros) τα οποία ήταν υπεύθυνα για την οργάνωση των τελετουργιών και των εορτών. Για τους πιστούς του Candomblé, το terreirο είναι ο χώρος όπου «αναγεννιέται και τροφοδοτείται το “axé”, μέσα από τις θρησκευτικές τελετουργίες, τη μουσική, το χορό και την πνευματική καταληψία» (Henry, 2008:36). Το axé σημαίνει τον κόσμο του Candomblé στο σύνολό του, αλλά και την «πεμπτουσία» αυτού του κόσμου. Όπως ένας ζωντανός οργανισμός, έτσι και το axé, με την πρώτη έννοια, αναζητά την ανανέωσή της «ζωτική ενέργειας», δηλαδή του axé με τη δεύτερη έννοια, για να συνεχίσει να υπάρχει (Wafer, 1991).

Οι πιστοί του Candomblé λατρεύουν το πάνθεον των φυλών Yoruba της Δυτικής Αφρικής. Ανώτατες θεότητες είναι τα Οrixás, ενώ παράλληλα υπάρχουν και άλλες κατηγορίες πνευμάτων, όπως είναι τα exus, τα eguns, τα eres και τα caboclos. Γενικά τα πνεύματα του Candomblé, είτε έχουν αφρικανικές ρίζες, είτε νοτιοαμερικανικές, σχετίζονται με ιστορικούς χαρακτήρες (βασιλιάδες, βασίλισσες, ινδιάνους ναυτικούς και αρχηγούς κ.α.), με τη φύση (ωκεανούς, ποτάμια, δάση κ.α.) και με συγκεκριμένα ανθρώπινα χαρακτηριστικά, όσον αφορά την προσωπικότητα και την εξωτερική τους εμφάνιση. Κάθε άνθρωπος, μέσα στο Candomblé, συνδέεται με αυτά τα πνεύματα και αλληλεπιδρά μαζί τους. Όσον αφορά τα ανώτερα πνεύματα, κάθε μέλος του Candomblé έχει το δικό του Οrixá για το οποίο λειτουργεί ως όχημα ενσάρκωσης κατά την εκστατική κατάσταση.

Η μουσική στη λατρεία του Candomblé

«Χτυπούσα το αγκογκό προσπαθώντας να συγχρονιστώ με τον ρυθμό των κρουστών, και σιγά σιγά άρχισα να συμμετέχω στα δρώμενα, συμμετέχοντας τα εξουσίαζα, διοχέτευα την ένταση με κινήσεις των ποδιών και των πελμάτων, απελευθερωνόμουν απ’ όσα με περιέβαλλαν προκαλώντας τα και ενθαρρύνοντάς τα…».
Καζαουμπόν, Umberto Eco, “Το εκκρεμές του Φουκώ” σελ.310

Ένα από τα χαρακτηριστικά που συνδέει όλες τις Αφρο-Βραζιλιάνικες θρησκείες είναι το γεγονός ότι θεμελιώδης στόχος τους είναι η θρησκευτική εμπειρία που επιτυγχάνεται μέσα από τη συμμετοχική μουσική, το τραγούδι και τον χορό. Η μουσική παρουσιάζει έναν καθαρά αφρικανικό χαρακτήρα, επομένως δεν συμβάλλει απλά στη θρησκευτική ολοκλήρωση, αλλά και στη συμβολική διαμόρφωση της αφρικανικής ταυτότητας σε όποιον συμμετέχει ενεργά και ανταποκρίνεται στις μελωδίες της και τους ρυθμούς της. Κατά κύριο λόγο, η μουσική δίνει τη δυνατότητα στα μέλη του Candomblé να επανασυνδεθούν, να συνομιλήσουν και να επικοινωνήσουν με τα πνεύματα.

Πιο συγκεκριμένα, η μουσική που συνοδεύει τις τελετουργίες του Candomblé προέρχεται από ένα μικρό μουσικό σύνολο, το οποίο περιλαμβάνει τρία τύμπανα και ένα ή δύο κρουστά, ενώ παράλληλα υπάρχει έντονος  χορός και τραγούδι. Έχοντας ως απώτερο στόχο να δημιουργήσουν το axé, οι μουσικοί είναι απαραίτητο να χτυπούν τα τύμπανα ασταμάτητα και με πολλή ένταση. Όπως σχολιάζει και ο Henry, οι μουσικοί “δεν παίζουν απλά τους ρυθμούς, αλλά τους αισθάνονται μέσα στο σώμα τους” (Henry, 2008:113).

Τα βασικά μουσικά όργανα είναι τρία τύμπανα σε κωνικό σχήμα βαρελιού, τα οποία όμως διαφέρουν στο μέγεθος. Στα terreiros με Yoruba επιρροές αυτό το σετ τυμπάνων, το οποίο ονομάζεται “atabaques” (ή αλλιώς ngoma), αποτελείται από το rum, το rum-pi και το lê, όπου το rum είναι το μεγαλύτερο σε μέγεθος, το rumpi το μεσαίο και το lê το μικρότερο τύμπανο (Εικ. 1). Αντίθετα, στα terreiros με επιρροές από τις φυλές Congo-Angola το μεγαλύτερο τύμπανο ονομάζεται rum, το μεσαίο contra rum και το μικρότερο rumpi. Ο ήχος του “rum”, το οποίο ονομάζεται και “μητέρα των οργάνων” θεωρείται πως είναι αυτός που δίνει ζωή στον κόσμο των πνευμάτων (Henry, 2008) και είναι το βασικό όργανο του συνόλου, το οποίο χρησιμοποιείται για αυτοσχεδιασμούς, για ρυθμικές παραλλαγές και για ρυθμικές ατάκες. Τα άλλα δύο τύμπανα σε συνδυασμό με μία καμπάνα, η οποία αποτελείται είτε από μία είτε από δύο κεφαλές και ονομάζεται agogô (Εικ.2), παρέχουν μια επαναλαμβανόμενη ρυθμική δομή, με αυστηρό μέτρο και δίνουν μια κυκλική κίνηση στο ρυθμό.

Οι ρυθμοί του Candomblé συμβολικά επιβεβαιώνουν τη δύναμη της μουσικής και προκύπτουν κατά βάση από το συνδυασμό των ρυθμικών μερών των atabaques και του agogô. Το μέτρο των ρυθμών του Candomblé είναι διπλό και συνήθως χρησιμοποιεί τριμερή διαίρεση, ενώ το tempo είναι αρκετά γρήγορο (288-576 χτύποι το λεπτό) (Rouget, 1985). Αν και ο ρυθμός αποτελεί βασικό στοιχείο της μουσικής παράδοσης του Candomblé, την ίδια στιγμή το φωνητικό ρεπερτόριο δεν είναι σε καμία περίπτωση περιορισμένο.

Γενικά, η μουσική του Candomblé είναι συνυφασμένη με νοήματα και συμβολισμούς που της προσδίδουν ξεχωριστή τελετουργική σημασία. Στις γιορτές, οι ρυθμοί, τα τραγούδια και οι διάφορες στυλιστικές και μουσικές τεχνικές, όλα μαζί ταυτόχρονα έχουν ως στόχο να δημιουργήσουν το axé, γι αυτό το λόγο και η μουσική είναι αναπόσπαστο κομμάτι της λατρείας της συγκεκριμένης θρησκευτικής παράδοσης.

Η μουσική και η πνευματική καταληψία στο Candomblé

«Την είδα να ρίχνεται μεμιάς ανάμεσα στους χορευτές, να σταματάει με το πρόσωπο αφύσικα τεντωμένο προς τα πάνω, το λαιμό σχεδόν άκαμπτο, κι έπειτα να αφήνεται σ’ ένα λάγνο χορό χωρίς μνήμες, με χέρια που κινούνταν προσφέροντας το κορμί της».
Καζαουμπόν, Umberto Eco, “Το εκκρεμές του Φουκώ” σελ.312

Η πνευματική καταληψία είναι βασικό στοιχείο του Candomblé και απαραίτητη προϋπόθεση, ώστε αυτό να αναγνωρίζεται ως Αφρο-Βραζιλιάνικη θρησκεία. Η μουσική, ο χορός και η πνευματική καταληψία, όπως αναφέρει και ο Henry, αποτελούν την «Αγία Τριάδα» στις γιορτές του Candomblé, όπου και τα τρία στοιχεία μαζί υπάρχουν και συνεργάζονται έτσι ώστε να κληθούν τα Orixás και να δημιουργηθεί και να τεθεί σε κίνηση το axé (Henry, 2008). Σύμφωνα με τον Rouget κάθε είδος μουσικής, είτε φωνητική, είτε οργανική, μπορεί να συσχετιστεί με την έκσταση εφόσον πληρούνται οι «πολιτισμικές προσδοκίες της κοινότητας» (Becker, 1994:41). Έτσι και στο Candomblé, η μουσική και η χρήση των κρουστών δίνει μορφή στον χορό και επιτρέπει στους ανθρώπους που συμμετέχουν χορεύοντας, να μιμηθούν τις κινήσεις που αντιστοιχούν σε κάθε Οrixá (Εικ.3). Η μουσική είναι το «όχημα» μέσω του οποίου τα Orixás καλούνται και οι άνθρωποι επικοινωνούν με το θείο, προσεύχονται σε αυτό και το ευγνωμονούν.

Όταν ακούγεται η μουσική, οι συμμετέχοντες συνήθως σηκώνουν τα χέρια τους στο orun, τον κόσμο δηλαδή των προγόνων και υποκλίνονται στα ιερά μουσικά όργανα ή βιώνουν μια στιγμή πνευματικής καταληψίας. Σε κάθε Οrixá αντιστοιχεί συγκεκριμένη μελωδία και στίχοι και οι μυημένοι, όταν ακούσουν το ρυθμό και τη μελωδία που αντιστοιχεί στο Οrixá τους, αρχίζουν να χορεύουν σε κύκλο, στη συνέχεια περνούν σε μια νέα διαφορετική συναισθηματική κατάσταση και εν τέλει πέφτουν σε έκσταση. Όπως γράφει και ο Crook, «γι’ αυτούς η πνευματική καταληψία είναι μια συναισθηματική κατάσταση επανασύνδεσης με τη θεότητα. Η μουσική, ο χορός και το τραγούδι δεν έχουν αισθητικό ρόλο μέσα στην παράδοση, αλλά είναι ένα καίριο στοιχείο της θρησκευτικής τους εμπειρίας» (Crook, 2005:121).

Σε αντίθεση με τα υπόλοιπα  μέλη, οι μουσικοί δεν καταλαμβάνονται ποτέ από πνεύματα και ο ρόλος τους είναι να δίνουν «ζωή» στα ιερά μουσικά όργανα, έτσι ώστε να καλούνται τα πνεύματα και να ανανεώνεται το axé. Συνήθως, η έκσταση λαμβάνει χώρα την στιγμή που βιώνονται τα πιο έντονα συναισθήματα και η μουσική είναι στο πιο δραματικό και δυνατό της σημείο μέσα στην τελετουργία. Το crescendo και η επιτάχυνση στο ρυθμό είναι στοιχεία τα οποία ενισχύουν την εκστατική κατάσταση. Ένας μουσικός του Candomblé αναφέρει πως:
   

«Τα Orixás εμφανίζονται όταν υπάρχει έντονη αίσθηση δόνησης στην ατμόσφαιρα. Γι’ αυτό τον λόγο ο τυμπανιστής είναι σημαντικός. Η δόνηση αυτή έρχεται από τα χέρια του τυμπανιστή. Και από τη δόνηση αυτή έρχεται ευτυχία και ενέργεια. Το οrixá εκπέμπει ενέργεια. Το άτομο που είναι μέσα στον κύκλο και χορεύει εκπέμπει κι αυτό ενέργεια. Το πνεύμα του ατόμου σιγά σιγά αρχίζει να φεύγει από το σώμα του και να δίνει τη θέση του στο άλλο πνεύμα (το οrixá). Τότε το σώμα αυτού του προσώπου αρχίζει να καταλαμβάνεται».

Crook, 2005:123

Οι αφρικανικές ρίζες του Candomblé προσδίδουν στη μουσική μυθολογικές διαστάσεις και ιερό χαρακτήρα και με βάση αυτό το στοιχείο σχηματίζονται αυτές οι «πολιτισμικές προσδοκίες», η πλήρωση των οποίων οδηγεί, σύμφωνα με τον Rouget, στην έκσταση. «Η ανώτατη λειτουργία του μύθου είναι να δίνει σχήμα και μορφή στην ταραγμένη ανθρώπινη εμπειρία» γράφει ο Εco και πράγματι η μουσική μαζί με την πνευματική καταληψία φαίνεται να συμβάλλουν σε αυτή τη φαντασιακή μορφοποίηση της πραγματικότητας – ή καλύτερα της εμπειρίας – των μελών του Candomblé.

Σίγουρα μια ολοκληρωμένη έρευνα πάνω στο συγκεκριμένο θέμα θα απαιτούσε και μία μορφή επιτόπιας έρευνας, καθώς η «συμμετοχή» και «η επιτελεστική ενσώματη δράση» είναι ουσιαστικά το κλειδί για την βαθύτερη γνώση και κατανόηση του Candomblé. Όπως λέει και μια διάσημη επικεφαλής ενός terreiro:

«Η θρησκεία μας είναι τόσο δυνατή και μυστηριώδης και αυτό ενισχύει την περιέργεια όσων βρίσκονται έξω από αυτή. Τείνουν να πιστεύουν πως το να θέτουν ένα πλήθος ερωτήσεων, πολλές φορές και σημαντικές, είναι κάτι συνώνυμο με τη γνώση. Αλλά σας λέω, αυτοί οι τρόποι είναι επικίνδυνοι, οδηγούν σε πραγματικούς λαβύρινθους και τρομερά αποτελέσματα. Επομένως, συμβουλεύω τους επισκέπτες και τους φίλους του Axé: μην κάνετε ερωτήσεις, απλά παρατηρήστε!»

Santos, 1993:88

Και πράγματι ίσως αυτός να είναι ο ορθότερος τρόπος – η παρατήρηση και η συμμετοχή –  για να κατανοήσει κανείς και να γνωρίσει σε βάθος τη σχέση της μουσικής με την πνευματική καταληψία στο Candomblé και γενικότερα τον τρόπο με τον οποίο τα μέλη του νοηματοδοτούν τη βιωμένη εμπειρία τους και διαμορφώνουν την ύπαρξή τους, τον δικό τους τρόπο «να-είναι-στον κόσμο», όπως θα έλεγε και ο Heidegger.

Άσπα Παπαδημητρίου | MA Μουσική, Κουλτούρα και Επικοινωνία, ΕΚΠΑ / MSc Music, Mind and Brain Goldsmiths, University of London

Βιβιλιογραφία

• Becker, Judith, 1994 «Music and Trance» στο Leonardo Music Journal  Vol.4 (σσ. 41-51).
• Crook, Larry, 2005 «Brazilian Music: Northeastern Traditions and the Heartbeat of a Modern Nation» ABC-CLIO.
• Henry, Bernard Clarence, 2008 «Let’s Make Some Noise: Axé and the African Roots of Brazilian Popular Music» University Press of Mississippi .
• Rouget, Gilbert, 1985 «Music and Trance: A Theory of the Relations Between Music and Possession» University Of Chicago Press.
• Santos, M.S.A. 1993 “Meu tempo é agora”, São Paulo: Oduduwa.
• Voeks, Robert A., 1997 «Sacred Leaves of Candomblé: African Magic, Medicine, and Religion in Brazil» University of Texas Press (1η έκδοση).
• Wafer, James William, 1991 «The Taste of Blood: Spirit Possession in Brazilian Candomblé» Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
• https://candombledabahia.wordpress.com/(φωτογραφία άρθρου)